Inspiratie
De taal van pictogrammen - Wat als wij spreken via symbolen
Op verkeersborden en computertoetsen, op displays van huishoudelijke apparaten en waslabels in onze kleding… pictogrammen vinden we overal in ons dagelijks leven. En wij begrijpen ze, zonder te hoeven nadenken.
Op verkeersborden en computertoetsen, op displays van huishoudelijke apparaten en waslabels in onze kleding… pictogrammen vinden we overal in ons dagelijks leven. En wij begrijpen ze, zonder te hoeven nadenken.
______
“Woorden verdelen ons, afbeeldingen verbinden ons.”
Otto Neurath, in “Empiricism and sociology”
______
Sommige pictogrammen zijn in de loop van de tijd en door eeuwenlang gebruik steeds verder verfijnd. Andere komen direct voort uit de verbeelding van grafisch ontwerpers, die elke lijn zorgvuldig hebben getekend om de boodschap zo goed mogelijk overbrengen. Wat alle pictogrammen met elkaar gemeen hebben, is dat ze met een paar simpele penstreken een complex onderwerp weergeven. Teken een vierkant en een driehoek, en je hebt een huis. Trek een cirkel, zet er een paar lijntjes omheen, en je hebt de zon. Pictogrammen brengen betekenis over doordat ze op fysieke voorwerpen lijken. In die zin verschillen ze van ideogrammen, die zijn bedoeld om ideeën of concepten weer te geven. Talen hebben zich gedurende duizenden jaren ontwikkeld door zowel pictogrammen als ideogrammen te gebruiken. Tot op de dag van vandaag worden deze symbolen zowel afzonderlijk als gecombineerd gebruikt. Laten we het label in onze jas eens goed bekijken. Daarop staat wellicht het pictogram van een wastobbe, het ideogram voor chemisch reinigen, en een combinatie van het pictogram van de wastobbe en het ideogram van het kruis om ons een instructie te geven (niet wassen). Nu we de terminologie kennen, duiken we in het ontstaan van pictogrammen.
v.l.n.r.: pictogram: normaal wasprogramma, ideogram: chemisch reinigen, pictogram & ideogram: niet wassenOver hiërogliefen en oud schrift
Zijn prehistorische grotschilderingen pictogrammen? Dit is een onderwerp van discussie. Het gebruik van pictogrammen in schrift dateert met zekerheid uit 3500 v.Chr., toen het Sumerische spijkerschrift ontstond, en later, het hiërogliefenschrift (3200 v.Chr.). Het fascinerende aan hiërogliefen is, dat ze aan vier schriftprincipes tegelijk voldoen. Ten eerste zijn het pictogrammen die precies weergeven wat ze bedoelen. Op grafmonumenten zien we vaak pictogrammen van voedsel of slaven, als verwijzing naar de offers van levenden aan de doden, met toevoeging van een magisch element. De hiëroglief van een mensfiguur met een hand voor de mond stelt in deze context de overledene voor die aan het eten is. Ten tweede zijn het ideogrammen. Zo wordt ‘stilte’ weergegeven door hetzelfde pictogram van de mensfiguur met een hand voor de mond. Ten derde is het een fonetisch systeem, waarin tekens ook woorden met dezelfde medeklinkers weergeven. Ten slotte is het een rebussysteem, waarin elke hiëroglief staat voor een klank, die wordt gecombineerd met de daaropvolgende.
In de meeste oude schriften, van het Sumerische spijkerschrift (3500 v.Chr. - 2e eeuw n.Chr.) tot en met het Mayaschrift (3e eeuw v.Chr. - 16e eeuw n.Chr.), zien we dat de oorspronkelijke pictogrammen steeds complexer worden. Pas veel later, met het ontstaan van alfabetten, zoals het Griekse en Hebreeuwse alfabet, werd het schrift volledig fonetisch. Het beeldschrift, oftewel het gebruik van afbeeldingen als taal, zou enkele millennia later een comeback maken.
Over het ontstaan van hedendaagse infographics en toiletsymbolen
______
“ISOTYPE combineerde pictogrammen en illustraties revolutonair,
het legde de basis voor hedendaagse infographics.”
______
De Duitse en Oostenrijkse geleerden Marie Neurath (1898-1986) en Otto Neurath (1882-1945) waren spilfiguren in de Wiener Kreis en deelden een missie: ze wilden de wetenschap toegankelijk maken voor het grote publiek. Ze schreven een aantal kinderboeken waarin zij wetenschappelijke fenomenen uitlegden. Door hun werk werden statistische, economische en politieke gegevens toegankelijk voor het publiek.
Met de overtuiging dat informatie het best werd overgebracht aan het gewone volk via afbeeldingen, stelden zij in de jaren dertig van de vorige eeuw een grafische syllabus samen. Hierin stonden tekeningen die industriële, demografische, politieke en economische gegevens symboliseerden. Dat systeem kreeg de naam ISOTYPE (International System Of TYpographic Picture Education). De atlas ‘Gesellschaft und Wirtschaft’ (‘Maatschappij en economie’) is een voorbeeld van een van de beste toepassingen van dit systeem. De atlas, die in 1930 in opdracht van het Bibliographisches Institut in Leipzig werd gemaakt, is een grootformaat (30×45 cm) map met 130 illustraties, waarvan 98 een overzicht geven over thema’s zoals geschiedenis, volksverhuizingen, economie, urbanisatie etc. De symbolen die in de afbeeldingen zijn gebruikt, zijn door de Neuraths ontworpen in samenwerking met de Duitse grafisch ontwerper Gerd Antz.
Twee illustraties uit de atlas "Gesellschaft und Wirtschaft",
1930, getiteld "Werkzame personen rond 1920, gerangschikt naar beroepsgroep" en "Oorlogsslachtoffers".
Toen ISOTYPE ontstond, hadden onderzoekers al enkele tientallen jaren de gewoonte om illustraties te gebruiken voor het overdragen van informatie. Het combineren van pictogrammen en illustraties in ISOTYPE was revolutionair, het legde de basis voor infographics zoals we die vandaag kennen.
Ontwikkeling van pictogrammen voor de Olympische Spelen
ISOTYPE was beslist een bron van inspiratie bij de voorbereidingen van de Olympische Spelen van Tokio in 1964. Japan moest een heterogeen internationaal publiek informeren met eenvoudige middelen. Ruim dertig jonge designers ontwierpen onder leiding van Masaru Katzumie twintig symbolen voor verschillende sportcategorieën en 39 algemene informatieborden. Zij bedachten de eerste reeks pictogrammen die levenssituaties verbeeldde, en tevens de eerste toiletsymbolen in de geschiedenis. Het is belangrijk te weten dat pictogrammen niet statisch zijn maar juist voortdurend in ontwikkeling, zoals te zien in het overzicht van pictogrammen voor de Olympische Spelen.
Over de taal van pictogrammen
Geschreven taal én pictogrammen gebruiken complexe tekens om betekenis over te brengen. Op het eerste gezicht lijken pictogrammen ongeschikt voor het vertellen van een compleet verhaal, wat het belangrijkste doel is van taal. De Franse romanschrijver Raymond Queneau (1902-1976) heeft hiermee geëxperimenteerd en dit verschillende malen geprobeerd. Het resultaat, een soort haiku's in beelden. Het spreekt zonder meer tot de verbeelding, maar al zijn experimenten hadden alsnog een schriftelijke toelichting nodig om te kunnen worden begrepen. Maar als pictogrammen geen taal zijn, hoe verklaren we dan het succes van projecten als de Blisstaal, die wordt gebruikt door mensen met allerlei lichamelijke en cognitieve beperkingen?
Wat we niet mogen vergeten is je beeldschrift, net als geschreven taal, moet leren. Verkeersborden zijn in deze context het meest voor de hand liggende voorbeeld.
______
“Pictogrammen hebben, wellicht meer dan woorden,
context nodig om duidelijk te maken wat ze betekenen.”
______
Semiologen beschouwen pictogrammen als voorstellingen (of tekens) met een structuur (syntaxis), betekenis (semantiek) en toepassing (pragmatiek). Beeldtalen hebben, net als iedere andere soort taal, een grammaticale structuur. Pictogrammen zijn, net als geschreven taal, meerduidig. Zoals het woord ‘arm’ kan verwijzen naar het lichaamsdeel of naar de leuning van een stoel, zo kan het pictogram van een boom op een verkeersbord verwijzen naar ‘bos’, en naar ‘hout’ als het op een pak papier staat.
Pictogrammen hebben, wellicht meer dan woorden, context nodig om duidelijk te maken wat ze betekenen. Neem bijvoorbeeld het toiletsymbool. Vóór 1964 had niemand het ooit als zodanig gebruikt. Een tekening van een vrouw of man was gewoon een tekening van een man of vrouw. Door de context begrepen mensen echter dat de symbolen bedoeld waren om aan te geven welk toilet voor heren was en welk voor dames. Het symbool werd wereldwijd steeds bekender en vaker gebruikt, en vandaag de dag heeft een bordje met de pictogrammen van een vrouw en een man primair de betekenis van plek waar het toilet is.
Toiletsymbolen ontworpen voor de Olympische Spelen van Tokio 1964.
Artistiek directeur: Masaru Katzumie, Grafisch ontwerper: Yoshiro Yamashita
Over de verantwoordelijkheid van pigtogrammen ontwerpen
Voor een treffend pictogram moeten drie fasen worden doorlopen: semiotisch onderzoek, pictogramontwerp en testen. Van Dale definieert semiotiek als ‘de leer van de tekens’. Semiotisch onderzoek is erop gericht de belangrijkste elementen te identificeren die een voorwerp aanduiden. Zo wordt de zon gekenmerkt door haar ronde vorm en de lichtstralen die ze verspreidt. Een leraar of lerares wordt grafisch weergegeven door een figuur met het bord dat hij of zij tijdens het lesgeven gebruikt etc. Bij het ontwerp van een pictogram wil je elementen zo compleet mogelijk weergeven en elke verwarring vermijden. De testfase is even belangrijk als de andere twee fasen en mag niet worden overgeslagen.
______
“Pictogrammen vertalen de wereld om ons heen, wie ze creëert
draagt een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid.”
______
Voor het maken van openbare borden gelden strikte protocollen. Symbolen moeten overeenkomstig de ISO-norm worden voorgelegd aan een willekeurige testgroep. Een symbool wordt pas goedgekeurd als 67% van de gebruikers het op (bijna) onbetwistbare wijze begrijpt (ISO 9186-1989). In de Verenigde Staten wordt een pictogram pas gestandaardiseerd als het door 85% van de gebruikers wordt begrepen (ANSI Z535-1987).
Pictogrammen zijn een weergave van de wereld die ons omringt, en ze creëren vraagt om een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. Sofya Polyakov is CEO van project Noun. Dat is een website met wereldwijd de grootste collectie beeldtalen, die algemeen bekend is bij grafisch ontwerpers. Bovendien wordt de collectie door bijna zeven miljoen mensen gebruikt. Polyakov legt uit: “Beeldtaal heeft het vermogen om onze waarneming van de wereld te bepalen, te versterken en te veranderen. Symbolen behoren wereldwijd tot de beste hulpmiddelen om barrières op het gebied van taal en culturele communicatie te overwinnen. Het is belangrijker dan ooit dat symbolen informatie overbrengen op een maatschappelijk bewuste manier.”
PM151 limited edition poster
Ontworpen door Arkotype en gedrukt
door Generation Press op Pop’set papier
Lichaamsverzorgingsset voor
Tag aviation op Alchemy Papier
door Oddity Studio.
Project op Keaykolour
voor architectenbureau Busca Idrac
door Agence’O.
Sofya Polyakov is overtuigd van de maatschappelijke impact van pictogrammen en afbeeldingen. Zij startte het initiatief ‘Redefining Women’. Dit is gericht op het bestrijden van de stereotiepe wijze waarop vrouwen in de context van werk worden afgebeeld. Sofya Polyakov: “Als je op internet afbeeldingen zoekt via termen als 'ondernemer', ‘leidinggevende’, ‘baas’, dan vind je hoofdzakelijk afbeeldingen van mannen.” In haar collectie van ruim 60 pictogrammen nemen vrouwen, in de context van design, techniek en leidinggevende functies, een prominente plaats in.
Noun, deel van de collectie "Redefining Women".
Of het nu gaat om prehistorische grotten of maatschappelijke kwesties in de huidige tijd, pictogrammen zijn op de een of andere manier altijd universeel én actueel. Bij een symbool dat zoiets alledaags als brood verbeeldt, voel je al snel een link met een oude beschaving. Mensen die wel eens in het buitenland zijn geweest en aangewezen waren op eenvoudige schetsjes om te kunnen communiceren, beamen ongetwijfeld dat beeldtaal universeel is. Duizenden jaren nadat de Egyptenaren en de Maya's hun tekens maakten, is de cirkel rond met een nieuw soort beeldtaal, die bedoeld is om, in een tijd van globalisering, de hele mensheid te omvatten.
